Obraz życia politycznego w Polsce w okresie międzywojennym był bardzo złożony. W latach 1918-1939 doszło do wielu zmian w życiu politycznym. Zmieniały się władze oraz upadały rządy, odbywały się kampanie wyborcze do Sejmu i Senatu pełne demagogii oraz ogólnikowych sformułowanych. Jak na tym tle przebiegało życie polityczne w Rzeszowie? Rzeszów należał do kategorii mniejszych ośrodków miejskich i był siedzibą powiatu obejmującego 5 miast i 11 gmin. Według spisu powszechnego przeprowadzonego w 1921 r. w Rzeszowie mieszkało 24 940, w 1931 r. liczba ta wzrosła 26 902 osób. W mieście dominowała głównie ludność polska, zaś kilka procent stanowili Żydzi. W Rzeszowie były też niewielkie skupiska Ukraińców.
Pierwsze wybory, w których uczestniczyli i brali udział mieszkańcy Rzeszowa oraz powiatu odbyły się 26 stycznia 1919 r. Były to niezwykle ważne głosowania, które nie tylko stanowiły miernik układu sił politycznych w Polsce, ale również i w poszczególnych regionach. O głosy wyborców rywalizowały przede wszystkim partie chłopskie, które na terenie Galicji cieszyły się poparciem i miały wielu zwolenników. Wśród nich należy wymienić: PSL „Piast”, którego kandydaci do parlamentu z zawodu byli rolnikami, pochodzącymi ze wsi z powiatu rzeszowskiego, ropczyckiego oraz strzyżowskiego. Ponadto działali w lokalnych organizacjach społeczno-gospodarczych, dzięki czemu stykali się z problemami mieszkańców, a zwłaszcza chłopów. Swoją obecność w kampanii zaznaczyła także Narodowa Demokracja, a jednym z aktywniejszych kandydatów do Sejmu był dr Teofil Nieć – lekarz z Rzeszowa, który organizował spotkania i zebrania przedwyborcze. Udział w wyborach wzięli również socjaliści, którzy największe poparcie mieli wśród robotników i rzemieślników. Z listy nr 7 – PPSD do Sejmu Ustawodawczego kandydowali z Rzeszowa: Karol Krawicz (maszynista kolejowy) i Wiktor Kandziński. W okręgu rzeszowskim o mandaty poselskie ubiegali się też kandydaci Polskiego Stronnictwa Katolicko-Ludowego. W imię hasła „Bóg i Ojczyzna” wzywali wyborców do oddawania głosów na listę nr 8.
Co ciekawe, w kampanię na rzecz organizacji wyborów angażowały się instytucje samorządowe. Magistrat Rzeszowa wydał zarządzenie nakazujące zamknięcie wszystkich szynków, restauracji i cukierni w dniach 25 i 26 stycznia 1919 r. Wybory w Rzeszowie odbyły się w siedmiu lokalach wyborczych od godziny 8 rano do 10 wieczorem, a w sumie zgłoszono 10 list wyborczych. Rzeszów wraz z Ropczycami i Strzyżowem wchodził w skład 43 okręgu. W Rzeszowie uprawnionych do głosowania było 8400 wyborców, a do urn poszło zaledwie 3619 rzeszowian. Fakt ten przełożył się niską frekwencję, która wyniosła niewiele powyżej 43% i była znacznie mniejsza od ogólnokrajowej. W mieście najwięcej głosów otrzymali socjaliści – 1282. Drugie miejsce zajęła endecja, zdobywając 1095 głosów. Natomiast w całym okręgu wybory zdecydowanie wygrał PSL „Piast”, a na ich listę głos oddało 51 204 obywateli. W efekcie do Sejmu Ustawodawczego dostali się wszyscy kandydaci stronnictwa. Posłami zostali: Henryk Skrzypek (wójt w Świlczy), Tomasz Dyło (rolnik z Borku Wielkiego, powiat ropczycki), Antoni Szmigiel (rolnik z Babicy, powiat rzeszowski), Andrzej Pluta (rolnik ze Szklar, powiat rzeszowski), Jan Babicz (rolnik z Niedźwiady, powiat ropczycki) oraz Tomasz Świerad (rolnik z Wojaszówki, powiat strzyżowski).
W listopadzie w 1922 r. odbyły się wybory do Sejmu i Senatu I kadencji. Rzeszów wchodził w skład 47 okręgu wyborczego, który obejmował też: Jarosław, Przeworsk i Łańcut. Kampania wyborcza odbywała się głównie na łamach prasy lokalnej, która nie tylko informowała o zasadach podczas głosowania, ale też prezentowała program wyborczy poszczególnych ugrupowań politycznych oraz prezentowała sylwetki ich kandydatów do parlamentu. W samym Rzeszowie zwycięstwo odnieśli Żydzi. Wystawili oni jedną listę nr 28, pod nazwą Komitet Zjednoczonych Stronnictw Narodowo-Żydowskich. W mieście na listę zagłosowało 3575 rzeszowian. Z okręgu rzeszowsko-łańcuckiego z listy żydowskiej do Sejmu dostał się Feiwel Stempel (przemysłowiec z Krakowa, właściciel kopalni węgla). Drugi wynik w Rzeszowie osiągnął Chrześcijański Związek Jedności Narodowej, który startował z listy nr 8. Endecja zdobyła 1792 głosów. Do parlamentu wszedł dr Kazimierz Chłapowski (radca Prawny z Poznania). Podobnie jak w wyborach 1919 r., w powiecie rzeszowskim zdecydowany sukces odniosło PSL „Piast”, otrzymując 27 861 głosów. Dobry wynik przełożył się na wprowadzenie przez partię Wincentego Witosa 5 posłów: Andrzeja Plutę, Jana Pieniążka (rolnika z Mokrej Strony, powiat przeworski), Jana Sobka (rolnika z Handzlówki, powiat łańcucki), Brunona Gruszka (rolnika ze Sokołowa, powiat jarosławski) i Marcina Sochę (urzędnika kolejowego z Rudnika – powiat łańcucki). Wyniki przeprowadzonego głosowania świadczyły o popularności w powiecie rzeszowskich i innych: jarosławskim, przeworskim, łańcuckim PSL „Piast”, który miast poza miastem silną pozycję.
Znaczne wpływy w Rzeszowie (do przewrotu majowego) posiadała Narodowa Demokracja. Obóz narodowy razem z chadekami zdobył większość mandatów do Rady Miejskiej. Do czołowych działaczy endecji należeli: Roman Krogulski (adwokat, działacz społeczny, burmistrz miasta), Witold Czarnek (adwokat), Józef Liwo (adwokat, redaktor „Ziemi Rzeszowskiej”). Ugrupowanie największe wpływy posiadało wśród drobnomieszczaństwa, urzędników oraz przedstawicieli wolnych zawodów np. lekarzy i prawników. W pozyskiwaniu sympatyków istotną rolę odgrywała „Ziemia Rzeszowska”, organ prasowy endecji na tym terenie. Publicyści na łamach gazety swoją uwagę skupiali na sprawach politycznych, zwłaszcza aktualnych wydarzeń w Polsce. Jednak po przewrocie majowym i objęciu władzy przez Józefa Piłsudskiego oraz sanacji, pozycja endecji wyraźnie osłabła. Ponadto część działaczy, w tym burmistrz Rzeszowa – Roman Krogulski wraz z kilkoma radnymi przeszła do Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.
W Rzeszowie swoje wpływy mieli socjaliści, którzy od 1925 r. umacniali swoją pozycję. 24 kwietnia 1927 r. w mieście w sali „Sokoła” Polska Partia Socjalistyczna zorganizowała uroczystość odsłonięcia sztandaru. Do Rzeszowa przybyli wówczas ważni działacze i politycy, poseł Zygmunt Kazimierz Piotrowski, senator Dorota Kłuszyńska i jeden z delegatów Rady Krakowskiej Adam Ciołkosz. Dowodem rosnącej pozycji PPS w Rzeszowie były wyników wyborów do Rady Miejskiej, które odbyły się w czerwcu 1927 r. Partia wprowadziła do organu 12 przedstawicieli, a klub radnych tworzyli: Karol Krawicz, Wacław Burzyński, Jan Rak, Czesław Wilk i inni. Rozwój ruchu zawodowego skłonił kierownictwo Centralnego Komitetu Wykonawczego do utworzenia w mieście Okręgowego Komitetu Robotniczego, którego przewodniczącym został Karol Krawicz, a stanowisko sekretarza objął Jan Mirek. Pod wpływem PPS-u znajdywały się związki zawodowe dozorców, metalowców, kolejarzy, robotników rolnych i transportowców.
W życiu politycznym miasta obecność zaznaczyli komuniści. Rzeszowska organizacja zaczęła się rozwijać się od 1925 r. Komunistyczna Partia Polski prowadziła agitację wśród drobnomieszczaństwa i rzemieślników, gdyż zdecydowana większość robotników była pod wpływem PPS-u. Komuniści wykorzystywali w swojej działalności różne organizacje np. Stowarzyszenie Wolnomyślicieli Polskich i Stowarzyszenie Esperantystów. Do aktywnych działaczy należeli: Jakub Graber, Józef Kubicz, Mieczysław Bomba, Stanisław Jerzyna i Szymon Wang. KPP wywierała wpływ na PPS „Lewicę. Partia powstała w Rzeszowie w lipcu 1926 r., a w grudniu 1928 r. liczyła około 900 członków. Posiadała wpływy w związkach zawodowych. Na czele Komitetu Miejscowego stał Stanisław Maj, sekretarzem był Stanisław Kyc, zaś skarbnikiem Andrzej Warzybok.
Zróżnicowaną mozaikę polityczną stanowili Żydzi. W 1921 r. w Rzeszowie mieszkało ich 11 361. W mieście funkcjonowały następujące partie polityczne: Agudas Israel, Mizrachi, Poalej Syjon i Żydowska Partia Socjalistyczna „Bund”. Najsilniejszą pozycję miały organizacje syjonistyczne, które miały wpływy wśród żydowskich kupców i zawodowej inteligencji. Utworzyły one Żydowski Fundusz Narodowy, za pośrednictwem którego od 1926 r. finansowo ośrodek rzeszowskiej młodzieży w Niebylcu. W 1927 r. Żydowski Komitet Współpracy z Rządem wydawał bezpartyjny tygodnik „Przegląd Rzeszowski”.
W Rzeszowie działał BBWR. W Polsce funkcjonowała w latach 1927-1935. Była to organizacja ponadpartyjna, której głównym celem stało się objęcie władzy przez sanację i wspieranie jej rządów. BBWR w mieście zaczął działać od początku 1928 r. Struktury powiatowe zorganizowano 16 listopada 1928 r. Przewodniczącym został wybrany burmistrz Rzeszowa Roman Krogulski, któremu pomagali członkowie Michał Mróz i Jan Uzarski. Miejscowy BBWR mógł liczyć na poparcie administracji państwowej, władz gminnych oraz części działaczy chłopskich, takich jak m.in. Jakub Bojko, Jan Stapiński, Antoni Szmigiel i Michał Szajer. Popierały go też organizacje kombatanckie: Związek Byłych Ochotników Armii Polskiej, Związek Legionistów Polskich, Związek Podoficerów Wojska Polskiego w Stanie Spoczynku, Koło Peowiaków, Związek Strzelecki. Do środowisk wspierających należały także Związek Oficerów Rezerwy, Rodzina Wojskowa i Pocztowe Przysposobienie Wojskowe. Pod wpływem rzeszowskiego BBWR znajdywały się Liga Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej oraz Liga Morska i Kolonialna.
W marcu 1928 r. odbyły się wybory do Sejmu i Senatu II kadencji. Rzeszów wraz z Jarosławiem, Przeworskiem, Łańcutem oraz Niskiem wchodził w skład 47 okręgu. Pomimo propagandy za pośrednictwem gazet, zwłaszcza „Gazety Rzeszowskiej”, BBWR zdobyło jedynie jeden mandat poselski, który przypadł Jakubowi Bojkowi z prosanacyjnego „Zjednoczenia Ludu”. Wybory w okręgu zakończyły się triumfem Stronnictwa Chłopskiego, które do Sejmu wprowadziło 4 kandydatów: Andrzeja Plutę, Eugeniusza Opolskiego, Jana Sobka i Marcina Sochę. Jeden mandat przypadł PSL „Piast”, partię w parlamencie reprezentował Jan Pieniążek. Swojego przedstawiciela w Sejmie miał też PPS, a Antoni Chudy został posłem. Wybory pokazały, że program partii chłopskich nie docierał do miast, w tym do Rzeszowa. Biorąc pod uwagę wyniki wyborów, najlepiej wypadła lista nr 17 (Zjednoczenie Narodowe Żydowskie w Małopolsce), drugie miejsce zajął BBWR, a trzecie PPS.
W listopadzie w 1930 r. odbyły się „wybory brzeskie”. Poprzedziły je aresztowania we wrześniu 1930 r. czołowych przywódców ugrupowań opozycyjnych i osadzenie ich w twierdzy brzeskiej. Głosowania do Sejmu i Senatu III kadencji odbyły się atmosferze terroru fizycznego i psychicznego z wykorzystaniem aparatu administracyjnego podporządkowanego rządowi. Prawie wszystkie listy wyborcze na 47 okręg zostały unieważnione przez Okręgową Komisję Wyborczą. W ten sposób mieszkańcy Rzeszowa oraz powiatu rzeszowskiego mogli głosować tylko na kandydatów BBWR lub Stronnictwa Narodowego. Warto podkreślić, że władze państwowe unieważniły w Polsce 11 list wyborczych Centrolewu, zwłaszcza tych okręgach, w których mógł on liczyć na duże poparcie społeczeństwa. Co ciekawe, stronnictwa ludowe z terenu powiatu wezwały swoich sympatyków do udzielenia poparcia endecji, natomiast partie lewicowe apelowały o bojkot wyborów. Ostatecznie wybory zakończyły się sukcesem BBWR, który uzyskał 5 mandatów poselskich. Pozostałe 2 przypadły SN. Wpłynęła na to przede wszystkim niska frekwencja wyborcza w skali powiatu i kraju. Do Sejmu III kadencji weszli następujący działacze rzeszowskiego BBWR: Andrzej Lubomirski (ordynat z Przeworska), emerytowany major Rudolf Burda z Przemyśla, urzędnik pocztowy i rolnik Franciszek Sieradzki z Rzeszowa, rolnik Michał Szajer z Kraczkowej oraz rolnik Adam Habuda z Dąbrowy. Przedstawicielami endecji w parlamencie byli: adwokat Józef Liwo z Rzeszowa oraz rolnik Michał Stępak z Wiązownicy.
Kolejne wybory do Sejmu i Senatu zostały przeprowadzone 8 i 15 września 1935 r. W porównaniu z poprzednimi całkowicie zostały zmienione zasady głosowania. Na mocy ordynacji z 8 lipca 1935 r. system proporcjonalny zastąpiono większościowym. W każdym z okręgu wybierano po 2 posłów z co najmniej 4 kandydatów. Po drugie kandydatów mogły zgłaszać jedynie zgromadzenia okręgowe, złożone z osób wytypowanych przez lokalne warstwy rządzące, przedsiębiorców oraz związki zawodowe. Natomiast w przypadku wyborów do Senatu, 32 przedstawicieli wybierano podczas wojewódzkich kolegiów wyborczych, a drugą część nominował prezydent państwa. Wybory do Sejmu zostały zbojkotowane przez partie opozycyjne: PPS, komunistów, chadecję, SN i Stronnictwo Ludowe. Z tego powodu frekwencja wyniosła zaledwie 46,6% i była najniższa w historii II Rzeczypospolitej. W Rzeszowie posłami zostali: Tadeusza Szetela (rolnik, wójt gminy w Strzyżowie) i Jan Dostych (burmistrz Sokołowa Małopolskiego). Ostatnie głosowania do izb parlamentu odbyły się 6 i 13 listopada 1938 r. Mandat poselski zdobył Adam Dobrowolski (adwokat z Brzozowa) i Antoni Wawrzkowicz (mierniczy przysięgły ze Strzyżowa) z Obozu Zjednoczenia Narodowego.
Na przestrzeni lat środowisko rzeszowskie podejmowało inicjatywy prasowe. Gazety nie tylko pełniły funkcję informacyjną, ale również kształtowały opinie i postawy miejscowego społeczeństwa. Ponadto przyczyniły się do rozwoju Rzeszowa i integracji jego mieszkańców. Prasa lokalna nie była czytana tylko w Rzeszowie, ale i pobliskich miejscowościach. Problemy dotyczące Łańcuta, Niska, Jarosławia, Ropczyc, Przeworska, czy Sędziszowa znajdywały swoje miejsce na łamach rzeszowskich periodyków. W okresie międzywojennym w Rzeszowie wychodziły następujące pisma: „Głos Rzeszowski”, „Gazeta Rzeszowska” – organ prasowy BBWR, „ Kurier Rzeszowski” związany z Centrum Mieszczańskim, „Nowy Głos” – organ Związku Naprawy Rzeczypospolitej, „Trybuna Rzeszowska”, „Ziemia Rzeszowska i Jarosławska – organ endecji, „Ziemia Rzeszowska” związana z obozem narodowym, „Przegląd Rzeszowski” – bezpartyjny tygodnik żydowski, „Przegląd Mleczarski” – organ Związku Spółdzielni Mleczarskich i Jajczarskich w Warszawie oraz „Zew Rzeszowa” związany z BBWR i OZN.
W Rzeszowie miały miejsce ciekawe i warte uwagi wydarzenia. Jedna z pierwszych egzekucji w II RP odbyła się w Rzeszowie. 17 kwietnia 1926 r. oskarżony o zabójstwo dwóch mężczyzn Ignacy Stąpor został powieszony. „Ziemia Rzeszowska” egzekucję opisała w następujący sposób: „Rzeszów miał ten zaszczyt, iż w wolnej Polsce po raz pierwszy egzekucja przez powieszenie tutaj właśnie się odbyła. Oby i po raz ostatni, choć liczne napady rabunkowe w okolicy o czym inne wróżą”. W mieście prowadzono także wiele inwestycje gospodarcze. Beneficjentem COP stał się Rzeszów. W 1937 r. w Rzeszowie pozbawionym większego przemysłu ruszyły Polskie Zakłady Lotnicze – Wytwórnia Silników nr 2 i filia poznańskich Zakładów Cegielskiego (późniejszy Zelmer).
Konkludując, scena polityczna w Rzeszowie była zróżnicowana i wpływy wśród poszczególnych grup społecznych posiadali chadeccy, komuniści, socjaliści, endeccy, sanacja, mniejszość żydowska oraz partie chłopskie, z tym, że większym poparciem społecznym cieszyły poza miastem i na terenie pobliskich miejscowości powiatu rzeszowskiego. Istotny wkład w rozwój organizacyjny partii położyli lokalni działacze i wybrani z tych okręgów w poszczególnych kadencjach posłowie. Na życie polityczne Rzeszowa wpływ wywarła zarówno aktualna sytuacja w kraju w zakresie politycznym, jak i społeczno-gospodarczym. Aktywność organizacyjna ugrupowań działających w mieście była odbiciem polityki państwowej oraz jej skutków np. przewrót majowy. Z drugiej strony jakiekolwiek wydarzenia ogólnopolskie rzutowały w znacznym stopniu na funkcjonowanie lokalnych partii. Jednak nie należy zapominać, iż podejmowano akcje i działania odnoszące się do warunków lokalnych, kształtujących zróżnicowanie politycznego danego miasta i regionu, jakim był niewątpliwie Rzeszów.
oprac. Tomasz Sumara
Sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach #PROO. Komitet do spraw Pożytku Publicznego.
Literatura:
Bonusiak W., Życie polityczne Rzeszowa w 20-leciu międzywojennym, [w:] Z przeszłości Rzeszowa. Materiały z konferencji naukowej w 640 lecie lokacji miasta zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w dniach 12-13. X 1994, red. M. Jarosińska, Rzeszów 1995.
Bonusiak W., Życie polityczne, [w:] Dzieje Rzeszowa, t. 3: Rzeszów w okresie międzywojennym i okupacji (1918-1944), red. F. Kiryk, Rzeszów 2001.
Czopek J., Rzeszowska prasa lokalna w pierwszych latach II Rzeczypospolitej (1918-1924), „Studia Medioznawcze” 2019, t. 20, nr 4 (79).
Darłakowa S., Prasa Rzeszowa XIX i XX wieku, Rzeszów 1966.
Kowalski T., Ruch ludowy w powiecie rzeszowskim 1895-1944, Warszawa 1973.
Krzystofiński M., Komuniści na Rzeszowszczyźnie 1918-1944/1945, Rzeszów 2010.
Potocki A., Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004.
Sumara T., Wybory parlamentarne w Rzeszowie i powiecie rzeszowskim w 1928 roku, „Prace Naukowe Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie. Zeszyty Historyczne” 2019, t. 18.
Szela K., Wybory do Sejmu i Senatu w Rzeszowie i powiecie rzeszowskim w latach dwudziestych, [w:] Z przeszłości Rzeszowa, t. 3, red. M. Jarosińska, Rzeszów 1998.
Szela K., Wybory do Sejmu i Senatu w Rzeszowie i powiecie rzeszowskim w latach trzydziestych, [w:] Z przeszłości Rzeszowa, t. 4, red. M. Jarosińska, Rzeszów 2003.
