Historia lokalna od wielu lat cieszy się zainteresowaniem historyków, regionalistów i pasjonatów. Dowodem na to są powstające publikacje, organizowane konkursy itd. Istotną rolę w podtrzymywaniu i przekazywaniu wiedzy o regionie pełnią instytucje samorządowe, organizacje społeczno-kulturalne, szkoły i nauczyciele. O przekaz ten dbają przede wszystkim nauczyciele małych środowisk szkolnych, które chlubią się dziedzictwem swego regionu, kulturą, przyrodą, bohaterami oraz wydarzeniami. Z niego przywołani są patroni szkół. Na przykładzie województwa podkarpackiego można wymienić: ks. Stanisława Konarskiego czy prof. Tadeusza Sinko, którzy zapisali się na kartach historii naszego regionu. Budowanie tożsamości poprzez konkretne działania w oparciu o lokalnych bohaterów i wydarzenia z nimi związanych to jedne z ważniejszych celów historii „małych ojczyzn”.
Współcześnie istnieje wiele definicji pojęcia. „Mała ojczyzna” to miejsce, z którym jesteśmy związani na różne sposoby. Warto jednak pamiętać, że nie jest ono rezultatem naszego wyboru. Przesądziła o tym historia naszych przodków, którzy w tym miejscu się osiedli. Ten fakt powoduje, że opowieść jest bardzo intrygująca. Rodzą się pytania: Dlaczego właśnie tu? Co o tym zdecydowało? Jak wielka historia i polityka na to wpłynęła? W ten sposób nie można oddzielić własnej historii od dziejów całego narodu. Nawet jeśli etapy naszego życia sprawią, że zamieszkamy gdzie indziej, to i tak co szczególnie warto zaznaczyć, iż opowieść o nas zaczyna się w miejscu zakorzenienia, czyli „małej ojczyzny”.
Historia lokalna jest nierozerwalnie związana z patriotyzmem. Opiera się na wartości rodziny i przyjaźni, przynależności do wspólnoty. Patriotyzm lokalny nie zawsze bywa dobrze postrzegany. W opinii niektórych środowisk traktowany jest jako przeżytek oraz postawa szkodliwa, która zagraża procesom integracji. W obecnej dyskusji publicznej pojęcie patriotyzmu jest niejednoznaczne i niezrozumiałe. Czy wobec tego można powiedzieć, że regionaliści to patrioci? Naturalnie, ponieważ mimo różnić, które ich dzielą, są lojalni wobec tego co najbliższe. Otaczają region i jego historię szacunkiem, troską i zainteresowaniem. Nie bez przyczyny nazywa się ich „miłośnikami”.
Rozpatrując i pisząc o historii lokalnej nie sposób nie zwrócić uwagę na cele edukacji. Głównym zadaniem edukacji regionalnej jest kształtowanie u uczniów i młodych ludzi poczucia własnej tożsamości. Nauczanie w tym zakresie powinno spełniać następujące funkcje: kształtowanie poczucia grupowej przynależności, uczenie tolerancji, przygotowanie do życia w ojczyźnie, Europie i na świecie, uczenie patriotyzmu lokalnego, kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego, wyzwalanie twórczych działań na rzecz własnego środowiska, poczucia odpowiedzialności za małą i wielką ojczyznę, poznawanie historii, dziedzictwa kulturowego swojego regionu i jego związku z kulturą narodową.
Zarówno z wielką historią, jak i regionalną niezwykle istotna jest świadomość narodowa. Analiza pamięci regionalnej jest potrzebna i konieczna nie tylko dla celów poznawczych, ale także dla kreowania polityki regionalnej. Badając dzieje Podkarpacia napotykamy problem badawczy, gdyż nasz region w swoim obecnym kształcie nie mógł swych dziejach wykształcić gospodarczej, kulturalnej i politycznej odrębności. Można zadać pytanie: Jaka jest świadomość historyczna mieszkańców Podkarpacia? Trudno jest jednoznacznie udzielić odpowiedzi na to zagadnienie, ponieważ zależy od wielu czynników. Samo pojęcie ma wiele definicji i możemy je ujmować z punktu widzenia podejścia historycznego oraz socjologicznego. Moim zdaniem świadomość historyczna jest poczuciem posiadania własnej historii, która jest przynależna danemu społeczeństwu. Jednocześnie z perspektywy współczesności jest myśleniem osób z danego pokolenia o przeszłości, o tym co się kiedyś zdarzyło, dlaczego i z jakich powodów? Do pogłębienia świadomości historycznej przyczynia się wiedza historyczna. Za jej kształtowanie odpowiedzialne są: dom rodzinny, szkoła, literatura i środki masowego przekazu, czyli prasa, radio oraz telewizja.
Z obserwacji przeprowadzonych przeze mnie wynikających z pracy w szkole i nauczania historii w szkole podstawowej wynika, że uczniowie interesują się dziejami lokalnymi miejscowości w której mieszkają. Znają najważniejsze zabytki wsi, a wszelkie informacje na temat jej historii stanowią dla mich inspirację dla pogłębienia swojej wiedzy i poczucia więzi z regionem. Uczniowie co warte podkreślenia biorą udział także w konkursach poświęconych tematyce lokalnej. Jako przykład należy podać konkurs organizowany przez Instytut Pamięci Narodowej w Rzeszowie „Namaluj historię dziadków”. Zadanie uczestników polegało na wykonaniu pracy plastycznej związanej z najnowszą historią Polski (1939-1989), inspirowanej rozmową z osobą dorosłą. Prace mogły też prezentować zdarzenia, w które bezpośrednio zaangażowane były osoby, których opowieść zainspirowała danego ucznia albo inne wydarzenia istotne dla dziejów Polski, w których bezpośrednio nie brali udziału. Kilku uczniów w klasach 4-6 przygotowało prace, których wartość należy docenić. Uczniowie nie tylko poświęcili swój czas, ale także zapoznali się z historiami swoich dziadków i bliskich, co stanowiło dla ich inspirację i pożyteczną naukę. Do projektów zostały dołączone też opisy przedstawionych wydarzeń. W ten sposób uczniowie mogli zetknąć się wydarzeniami historycznymi, których uczestnikami bezpośrednimi lub pośrednimi byli przedstawiciele ich rodziny np. dziadkowie, babcie, pradziadkowie itd.
Drugim wartym uwagi wydarzeniem organizowanym w naszej szkole był grudniowy konkurs „Najpiękniejsza ozdoba choinkowa”. Uczniowie biorący w nim udział nie tylko dostali dyplomy i nagrody za zajecie miejsc 1-3 w każdej kategorii klas 1-3 oraz 4-8. Uczestnicy poprzez przygotowanie i wykonanie pracy – ozdoby bożonarodzeniowej, np. bombki, łańcuchów, zdobionych butelek itd. zrealizowali kilka istotnych celów i zadań edukacyjnych. Do nich należy wymienić: zachowanie i kultywowanie tradycji bożenarodzeniowych, rozwijanie wrażliwości estetycznej i uzdolnień plastycznych oraz zainteresowań, kształtowanie aktywnej postawy społeczeństwa wobec sztuki i tradycji kulturowej związanej z obrzędami okresu Bożego Narodzenia.
Natomiast jaka jest świadomość historyczna mieszkańców województwa Podkarpackiego? Wiedza na temat wydarzeń z przeszłości Polski, także z perspektywy regionu jest zależna od wielu czynników, takich jak: edukacja, pamięć, wiek danej osoby, doświadczenie itp. Jako przykład można przywołać pamięć osób starszych, którzy byli bezpośrednimi uczestnikami np. wybuchu i przebiegu stanu wojennego, powstania NSZZ „Solidarność”, wyboru Karola Wojtyły na papieża, okresu II wojny światowej i okupacji niemieckiej oraz sowieckiej. Z jednej strony seniorzy pamiętają tamte zdarzenia, gdyż były im one bliskie i odcisnęły piętno na ich życiu, niejednokrotnie w niekorzystnym świetle. Z drugiej strony jednak należy podkreślić, że wspomnienia osób starszych z biegiem lat stają się bardziej ubogie w szczegóły i zawierają więcej informacji fałszywych. Z obserwacji i też badań przeprowadzonych przez różne instytucje samorządowe i państwowe wynika, że najbardziej zaznaczającymi się wydarzeniami w świadomości historycznej mieszkańców województwa podkarpackiego są: odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r., powstanie warszawskie, upadek systemu komunistycznego w Polsce w 1989 roku. Mieszkańcy Podkarpacia do najważniejszych postaci związanych z regionem wskazują: Ignacego Łukaszewicza, pioniera przemysłu naftowego, założyciela pierwszej na świecie kopalni ropy naftowej w Bóbrce i gen. Władysława Sikorskiego, urodzonego w Tuszowie Narodowym – wsi położonej w województwie podkarpackim. Za najistotniejsze wydarzenia historycznego regionu uznają zaś: powstanie lampy naftowej w 1853 roku oraz pomoc Żydom podczas II wojny światowej, zwłaszcza w kontekście rodziny Józefa i Wiktorii Ulmów w marcu 1944 r.).
Reasumując historią „małych ojczyzn” warto się zajmować. Każda wieś, miasto, region, powiat i województwo mają swoją historię, tradycję i lokalnych bohaterów, o których należy pamiętać i poszerzać o nich wiedzę. W dzisiejszych czasach w dobie świata cyfrowego dostęp do informacji jest powszechny oraz warto z niego mądrze korzystać. Nie tylko poprzez książki i podręczniki, ale również zdjęcia, prezentacje multimedialne, wykłady, podcasty możemy dotrzeć do szerszego grona odbiorców, zwłaszcza młodszego pokolenia, dla których kreatywny i niebanalny sposób przedstawienia wiadomości oraz faktów może stanowić inspiracje do poszerzenia swojej wiedzy na temat miejsca w którym mieszkają oraz żyją.
oprac. Tomasz Sumara
Sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach #PROO. Komitet do spraw Pożytku Publicznego.
Literatura:
Duża i mała ojczyzna w świadomości historycznej, źródłach i edukacji, red. B. Burda, M. Szymczak, Zielona Góra 2010.
Historia regionalna. Próby wykorzystania na lekcjach i kółku historycznym, oprac. K. Filip-Ramocka, Przemyśl 1993.
Hejda D., Kształtowanie tożsamości regionalnej mieszkańców Podkarpacia – zarys problematyki, „Dydaktyka Polonistyczna” 2018, nr 4 (13).
Hibszer A., Mała ojczyzna w edukacji szkolnej – rozważania o przeszłości i perspektywach edukacji regionalnej, [w:] Problemy środowiska i jego ochrony, cz. 8, red. W. M. Nakonieczny, Katowice 2000.
Malicki K., Wilk S., I. Żuk, Edukacja dla pamięci. Przekaz wiedzy historycznej w kontekście postaw Polaków wobec ich przeszłości, Warszawa 2023.
Świadomość historyczna Polaków. Problemy i metody badawcze, red. J. Topolski, Łódź 1981.
