Każdy region w Polsce posiada nie tylko własną historię, ale też i kulturę. Bez wątpienia ze względu na swoje położenie na styku różnych kultur, religii oraz tradycji niezwykle duży potencjał w zakresie dziedzictwa kulturowego posiada Podkarpacie.
Współcześnie w opracowaniach naukowych i słownikach znajduje się kilka definicji pojęcia „dziedzictwo kulturowe”. Dziedzictwo kulturowe ma charakter uniwersalny lub regionalny. Składa się z wytworów człowieka, które powstały na przestrzeni wieków, ale też takie, które powstają obecnie i są bardzo cenne dla danego miejsca i regionu. Dziedzictwo kulturalne dzielimy na materialne i niematerialnie. Do pierwszego należą różnego rodzaju zabytki np. drewniane kościoły, pałace, domy, zamki itd., a również dzieła sztuki i techniki m.in. organy, witraże, freski, ruchome maszyny, stroje i inne artefakty, które są uważane za godnie zachowania z uwagi na ich wartość dla sztuki i nauki w określonej kulturze. Natomiast do drugiej grupy zalicza się: nienamacalne aspekty danej kultury, czyli tradycje, obyczaje, zwyczaje, praktyki, duchowe przekonania, język itp.
Podkarpacie należy do regionów o bogatym dziedzictwie kulturowym, które jest pozostałością po mieszkających tam niegdyś ludziach. Należy zauważyć, że część tego dziedzictwa traci swoją świetność i popada w ruinę, ale dzięki przedsiębiorczości i aktywności wielu osób istnieje szansa na zachowanie niektórych obiektów. Na terenie województwa podkarpackiego znajduje się wiele zabytków, których wartość jest do nieprzecenienia. Trudno jednoznacznie określić i wymienić wszystkie obiekty, które pokazują bogate dziedzictwo kulturowe i historyczne Podkarpacia. Wybór ten należy od wielu aspektów, także od własnych i subiektywnych ocen oraz opinii.
Województwo podkarpackie położone w południowo-wschodniej Polsce wyróżnia się walorami turystycznymi, wynikającymi z ukształtowania terenu i różnorodności przyrody np. fauny, flory i lasów. Z przeprowadzonych badań przez różne instytucje i własnych obserwacji wynika, że najczęściej odwiedzanymi obszarami przez turystów są Bieszczady wraz z Jeziorem Solińskim, Beskid Niski. Nie można zapominać także o słynnych uzdrowiskach, takich jak: Iwonicz-Zdrój i Rymanów-Zdrój. Podkarpacie jako region dzięki swojemu położeniu i przeszłości historycznej posiada cenne walory kulturowe, nierzadko odmienne od pozostałych części Polski, co czyni je unikatowymi i wartościowymi. Na naszych terenach niegdyś mieszkali Łemkowie i Bojkowie, którzy mieli znaczny wpływ na dziedzictwo kulturowe regionu.
Wśród wyróżnionych obiektów na liście światowego dziedzictwa UNESCO znajdują się od 2003 roku dwa kościoły: Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Haczowie i pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Bliznem. Ponadto w 2013 roku na liście znalazły się 4 cerkwie: w Chotyńcu, Radrużu, Smolniku i Turzańsku. Ze wszystkich wymienionych szczególnie wrażenia zrobiła na mnie drewniana cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraskewy w Radrużu (powiat lubaczowski). Należy do najstarszych i najlepiej zachowanych obiektów drewnianego budownictwa cerkiewnego w Polsce. Wchodząc do świątyni, pierwsze wrażenie jakie odniosłem to, że jestem w monumentalnej i drewnianej budowli, którą śmiało można określić jako „perłę architektury cerkiewnej”. Z drugiej strony obiekt nazwałbym też drewnianą katedrą albo drewnianym soborem. Materiał drewniany co warto podkreślić jeszcze do niedawna dominował w architekturze i budownictwie południowo-wschodniej części Polski.
Cerkiew w Radrużu wzniesioną w XVI wieku można postawić w jednym rzędzie z najstarszymi drewnianymi kościołami małopolskimi, uznawanymi za skarb polskiej i światowej kultury. Można powiedzieć, że obiekt ten jest w pewnym stopniu świadkiem oraz dowodem potęgi wielonarodowego państwa, jakim dawniej była Rzeczpospolita Obojga Narodów. Ponadto pokazuje na zamożność Radruża, który w okresie staropolskim należał do dóbr królewskich starostwa lubaczowskiego. Budowla składa się z trzech pomieszczeń: babińca, nawy i sanktuarium. Do pierwszych elementów prowadzą potężne portale. Niezwykle ciekawa i warta uwagi jest ogromna nawa z czworoboczną kopułą zwieńczoną kutym krzyżem.
Cerkiew to nie jednak tylko architektura, lecz także malarstwo. Świątynia charakteryzuje się bogatym malarskim wystrojem. Tworzy go polichromia ścienna, ikonostas, ołtarze boczne oraz inne elementy. Oglądając wnętrze cerkwi, zwróciłem uwagę szczególnie na polichromię. Zachowane malowidła przedstawiają trzech Ojców Kościoła i św. Michała Archanioła. Natomiast ściany po bokach wypełnione rzędami ikonostasu przedzielone są pasami ornamentu. Przedstawia się to w sposób następujący: Od dołu znajduje się rząd Proroków oraz Królów Starotestamentowych, powyżej jest pięć dużych przedstawień Staro i Nowotestamentowych, a także duże wyobrażenie Chrystusa Acheiropoietos (Mandylion) na skłonie kopuły. Ogólnie rzecz biorąc program ikonograficzny polichromii podporządkowany jest zapowiedzi Wcielenia, Męki Pańskiej, Ofiary i Odkupienia Chrystusa. Zwiedzając cerkiew swoją uwagę i zainteresowanie skupiłem na dzwonnicy. Położona centralnie jest elementem większego kompleksu sakralnego. Uznanie budzi konstrukcja, która jest złożona z dziewięciu monumentalnych słupów. Cerkiew w Radrużu od 2010 r. znajduje się pod opieką Muzeum Kresów w Lubaczowie, co niewątpliwie okazało się słuszną decyzją. W kolejnych latach przeprowadzonych inwestycje, dzięki którym obiekt poddano konserwacji i przeprowadzonych w nim niezbędne prace. Ponadto od 23 listopada 2017 r. decyzją prezydenta Polski Andrzeja Dudy Zespół Cerkiewny w Radrużu został wpisany na krajową listę Pomników Historii.
Od 2021 roku na liście UNESCO znajdują się również tereny leśne Podkarpacia, które znajdują się na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wśród nich są to: doliny dwóch potoków Wołosatka, Terebowiec, tereny Połoniny Wetlińskiej i szczytu Smerek, a też Pasmo Graniczne w Beskidzie Niskim oraz dolina Górnej Solinki.
Wyróżnione obiekty i także pozostałe będące poza listą UNESCO świadczą o wyjątkowości i wartości nie tylko w skali lokalnej, ale i światowej Podkarpacia. Warto wybrać się na tereny województwa podkarpackiego, by śladami różnych obiektów kultury i historii doświadczyć dziedzictwa kulturowego naszego regionu.
oprac. Tomasz Sumara
Sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach #PROO. Komitet do spraw Pożytku Publicznego.
Literatura:
Mazur J., Kłysewicz K., Michalski T., Mielnik T., Radruż. Cerkiew w przestrzeni pogranicza, Rzeszów-Lubaczów 2023.
Murzyn-Kupisz M., Hołuj D., Działek J., Dziedzictwo kulturowe w badaniach. Społeczno-ekonomiczne oddziaływanie dziedzictwa kulturowego. Stan badań oraz perspektywy i potrzeby badawcze w kontekście polskim, t. 3, Warszawa-Kraków 2022.
Płazińska K., Wójtowicz B., Dziedzictwo kulturowe Podkarpacia jako istotny element rozwoju przedsiębiorczości w regionie, „Przedsiębiorczość – Edukacja” 2018, nr 14.
Szmygin B., Światowe dziedzictwo kultury UNESCO – charakterystyka, metodologia, zarządzanie, Warszawa-Lublin 2016.
Wspólne dziedzictwo przyrodnicze województwa podkarpackiego, red. M. Pociask, Rzeszów 2018.
